|
Саҳобалар шаръий ҳукмларда тутган тариқат шундан иборат эдики, улар дуч келган воқеанинг ҳукмига далолат қиладиган Қуръон ва Суннатдан бирон насс топишса, уни тушунишга, мақсадни англаб етишга бор кучларини сарфлашарди. Агар улар воқеа ҳукмига Қуръон ва Суннатда бирон бир нассни топа олмаса, унинг ҳукмини истинбот қилиш учун ижтиҳодга киришишарди. Улар ўз ижтиҳодларида Расулуллоҳ с.а.в.га оятлар нозил бўлиб, воқеаларга татбиқ қилиниши орқали эгаллаган шаръий нусусларни тушунишларига таянишарди. Улар ижтиҳод қилган воқеаларни текширишдан шу нарса маълум бўладики, улар насси йўқ ҳукмни насси бор ҳукмга қиёслаб, манфаатни жалб қилиш ва зарарни даф қилишни ҳукмларга иллат деб қарашарди. Улар шариат кўрсатган манфаатни тўғри ҳисоблаб, насси келмаган манфаатларни насси келганларига қиёслашарди. Улар манфаат ҳақидаги ўз фикрларини айтмас эди. Чунки манфаат ҳақидаги ўз фикрини айтиш тақиқланган эди. Тарихчилар, муҳаддислар ва фиқҳшунослар саҳобаларнинг жуда кўп ижтиҳодларини келтиришган. Уларнинг ижтиҳодларидан эса улар шариатга қай даражада боғлиқлиги ва шариатни тушунишдаги уринишлари маълум бўлади. Умар р.а.нинг замонида отасининг аёли ва ўша аёлнинг жазмани ўлдирган киши воқеаси юз берди. Умар тараддудланиб: «Бир киши сабабли шунча одам ўлдириладими?» дедилар. Шунда Алий р.а.: «Агар туяни ўғирлашда бир неча киши иштирок этиб, буниси бир бўлагини, бошқаси бошқа бўлагини олган бўлса, ҳаммасининг қўлини кесармидинг?» деди. Умар: «Ҳа», деганларида, Алий: «Бу ҳам шунга ўхшаш», дедилар. Сўнг Умар Алийни раъйига амал қилиб, омилларига: «Иккаласини ўлдир», деб хат ёзди. «Агар уни ўлдиришда Санъо аҳолиси иштирок этганда, ҳаммасини ўлдирардим», дедилар. Улар муштарак масалаларда баҳслашиб қолишарди. Масалан, эри, онаси, она бир ака-укалари ва она бир ота бир ака-укалари бор аёл вафот этганда, Умар эрга ярим, онага олтидан бир, она бир ака-укаларга учдан бирини берганда, она бир ота бир ака-укаларига ҳеч нарса қолмайди. Шунда унга: «Сен отамизни эшак бўлган деб ўйладингми? Биз бир онадан эмасмизми?» дейилганда, Умар ўз фикридан қайтиб, ҳукмини ўзгартирди. Агар манфаат нассдан тушуниладиган бўлса, унинг учун келган манфаатни яхши билишарди. Оллоҳ Таолонинг ушбу сўзи бунга мисолдир:
إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ
– „Албатта садақалар (яъни закотлар) фақат фақирларга, мискинларга, садақа йиғувчиларга, кўнгиллари (Исломга) ошна қилинувчи кишиларга … берилур“. [9:60]
Бу оятда Оллоҳ қалблари Исломга мойил, яъни Исломга янги кирганларга закот берилсин деди. Расулуллоҳ с.а.в.дан Исломга қалблари мойиллашган кишиларнинг айримларига закот берганликлари собит бўлган. Расулуллоҳ с.а.в. вафот этганларидан кейин Умар бундай кишиларга закот беришни тақиқлаганлари ва уларга: «Оллоҳ Исломни азиз қилди, Оллоҳ сизлардан беҳожат бўлди, агар сизлар Исломга қайтсанглар қайтинглар, йўқса сизлар билан орамизда фақат қилич бор», дегани ривоят қилинди. Умарнинг фикрича, қалбларни улфатлаштириш давлат заифлиги туфайли бўлган эди. Муҳтож
244-бет
Бетлар: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260